Gayzer Nedir?
Paylaş
Fışkıran sıcak su kaynağı. Bir püskürmede yüzlerce litre suyu onlarca metre yükseğe fıskiye gibi kesintili fışkırtan bir tür sıcak su kaynağıdır.
Gayzer sözcüğü eski İzlanda dilinde ”geysa” sözcüğünden alınmıştır ki bu sözcüğün Türkçe karşılığı ”azgın akış” anlamına gelmektedir. Dünya üzerindeki türlü dillerde bu kaynaklara bu köke göre ad verilmiştir. Dilimizde gayzer yerine kaynaç sözcüğü de ortaya konulmuştur.
Birçoğu düzensiz zaman aralıklarıyla püsküren gayzerlerin oluşumu şöyle özetlenebilir:
Yağmur veya kar suları küçük çatlaklar ve yarıklar boyunca yeryüzünün alt katmanlarına doğru yüzlerce metre aşağıya sızarlar. Sızan su yer altındaki katmanların birinde geçirimsiz bir tabakadan oluşan çanak içerisinde birikir. Yer altındaki bu çanaklarda su 300oC’den yüksek bir sıcaklığa ulaşsa da, o derinlikte kayaların ve daha üstte bulunan suların oluşturduğu çok yüksek basınçtan dolayı gaz durumda bulunamaz. Aşırı sıcak su, bulduğu çatlaklar ve kırıklardan yukarı doğru hareket eder ve bu sırada üzerine etki eden basınç azalmaya başlar. Bu durumda su daha düşük sıcaklıklarda kaynamaya başlar. Basınç azalması çok hızlı gerçekleşirse kaynamakta olan su yeryüzünde buhar olarak açığa çıkar ve bu durum gayzer püskürmesine neden olur. Ancak basınç yavaşça azalırsa veya suyun yeryüzüne ulaştığı açıklık yeterince genişse, su yeryüzünde ılıca veya kaynarca denilen sıcak su kaynağını oluşturur. Kaynarcadan farklı olarak gayzerde sıcak suyun çıktığı yarığın özellikle yeryüzüne yakın bölümlerinde daralma gözlenir. Bu dar bölümün üstünde kalan su bir kapak gibi alttaki sıcak suya basınç uygulamayı sürdürür. Sıcak suyun basıncı çok arttığında gayzer püskürür ve üstünde kapak gibi duran suyu iter. Suyun yeryüzüne doğru ilerlediği yarık ne kadar darsa gayzer de o kadar yükseğe püskürür. Gayzerlerde fışkıran bu sıcak su 20-30 m yukarıya yükselebilir. 3 m çapında bir sütun oluşur. Ortalama 10 dakika sonra püskürme yavaşlar, sonra duraklar, artık çanaktaki suyun çoğu boşalmıştır.
Boşalan çanak, çevresinde bulunan daha soğuk su ile dolmaya başlar ve 24-30 saat içerisinde gayzer püskürmesi ile son bulacak yeni bir döngü bir kez daha başlamış olur. Bazen gayzer püskürmesine neden olan yarıklar tıkandığı için suyun yukarı doğru hareketi kesilebilir, ancak güçlü basınçların oluşturduğu yer sarsıntılarıyla tıkanan bölgeler yeniden açılır. Gayzer püskürmelerinde depremler, insan müdahaleleri ve gayzer yolunda biriken mineraller nedeniyle değişimler olabilir.
Gayzerlerin çevrelerinde silisli depolar yer almaktadır. Bazı gayzerlerin ağız kısımlarında koni şeklinde küçük tepecikler oluşmaktadır ve tepecikler kademeli şekilde daha geniş sahalara da yayılmış olabilir işte bu oluşumlara “gayzerit” ismi verilmektedir.
Gayzerlerin püskürttüğü suyun içinde türlü kimyasal maddeler vardır. Suyun içinde, ilerlediği yoldaki yapıya göre silisyum dioksit(SiO2), kalsiyum karbonat(CaCO3), arsenik(As), cıva(Hg), karbondioksit(CO2), hidrojen sülfür(H2S) ve başka kimyasal maddeler bulunabilir.
Gayzerlere Rusya, Şili, Yeni Zelanda, İzlanda, Japonya, Meksika, Bismarck Adaları’nda ve Amerika Birleşik Devletleri’nin Wyoming eyaletindeki Yellowstone Ulusal Parkı’nda sıkça rastlanır. Tüm gayzerler arasında en bilineni ise Yellowstone Ulusal Parkı’ndaki Old Faithful’dur. Yine aynı park içinde yer alan Steamboat adlı gayzer ise yaklaşık 100 m ile şu an için en yükseğe su püskürten gayzerdir. Türkiye’de ise gayzer bulunmamaktadır.
Kaynak
İZBIRAK, R. (1992). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Milli Eğitim Basımevi.
HOŞGÖREN, Y. (2012). Hidrografya’nın Ana Çizgileri. Çantay Kitabevi. Cilt1, sayfa 44-51.
tubitak.gov.tr
