Kayaçlar ve Türleri

Önceleri kullanılan Arapça kökenli suhûr sözcüğünün yerine kaya kökünden türetilmiştir. Kayaç terimi yerine kaya ve taş sözcükleri de kullanılabilmektedir. Ancak bu sözcükler, pekişmiş katı kütle anlamını da içerdiğinden, buna karşılık söz konusu kütlelerin hepsinin bu özelliği taşımamasından kayaç terimi daha mantıklı bir seçenektedir.

Yer bilimcilere göre, bütün kayaçlar doğal yoldan oluşan mineral, kaya parçası ya da organizma kalıntısı yığışımlarıdır. Yer kabuğunun ham maddesi olan kayaçların incelenmesi birçok bakımdan önemlidir. Yer şekillerinin oluşumu ve evrimleri üzerinde kayaçların fiziksel ve kimyasal özellikleri doğrudan veya dolaylı olarak etkilidir. Diğer yandan çeşitli kayaçların oluşum koşulları, bulunuş durumları ve diğer kayaçlarla ilişkileri topoğrafya ile ilgili problemlerin çözülmesine yardım eden değerli ipuçları sağlar.

Kayaçlar genellikle çeşitli minerallerin bir araya gelmesiyle oluşmuşlarsa da yalnız tek çeşit mineralden oluşan saf yapılı kayaçlar da bulunabilmektedir.

Magmatik(Katılaşım/Püskürük) Kayalar

Diğer bütün kayaç türlerinin atası sayılan bu kayaçlar; sıvı magmanın, yer kabuğunun içinde veya yüzeyinde soğuyup içeriğindeki mineraller kristalleştiğinde ortaya çıkar. Magmanın; yer kabuğunun içine doğru sokulup ilerlemesine enjeksiyon denirken yüzeye çıkamadan soğuyup katılaşmasına intrüzyon, yüzeye çıktıktan sonra soğuyup katılaşmasına ise ekstrüzyon adı verilmektedir. Magma, özellikle levha sınırları gibi yer kabuğunun zayıf olduğu fay hatları boyunca enjekte olup intrüzif(yer kabuğunun içinde) veya ekstrüzif(yüzeyde) olarak soğuyup katılaşır.

Magmatik kayaç çeşitleri oluşum yerlerine göre, dokularına göre ve kimyasal bileşimlerine göre sınıflandırılabilmektedir.

Tortul(Sedimanter) Kayaçlar

Ayrışmış diğer kayaç parçalarının, bitki ve hayvan kalıntılarının ya da kimyasal çökeltilerin birikmesiyle gevşek tortullar ortaya çıkabilir. Bunlar, üzerlerinde biriken diğer tortulların basıncı ve sıcaklığın etkisiyle su kaybeder ve zamanla sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür. Bu süreç diajenez olarak adlandırılır.

Yer kabuğunu oluşturan malzemenin yalnızca %5 kadarı tortul kayaçlardan oluşmasına karşın tortul kayaçlar ortalama 1-2 km gibi ince bir kalınlıkla yeryüzünde geniş bir alana yayılmış bulunmaktadır. Tortul kayaçlar yer şekillerinin oluştukları zaman dilimine ve içerdiği fosillerle evrimsel süreçlere de ışık tutmaktadırlar.

Tortul kayaçlar birkaç ana grup altında sınıflandırılır: Klastik(parçalı kayaçlar) tortullar, kimyasal tortullar, biyolojik kökenli tortullar ve özel bir biçime sahip kalıntı tortullar(artık kayaçlar).

Başkalaşım(Metamorfik) Kayaçları

Başkalaşım, dönüşüm anlamına gelir. Bu bakımdan başkalaşmış kayaçlar, yer kabuğu içinde daha önceden bulunan bir kayacın dönüşüme uğramasıyla oluşur. Bu değişim için gerekli önkoşullar yüksek sıcaklık ve yoğun basınçtır. Bu koşullarda ana kayaç erir ve yapısı değişir. Sözgelimi; mermer, tortul kayacın dönüşümüyle ortaya çıkar. Magmatik kayaçların başkalaşıma uğraması mika gibi düz kayaçların oluşumuyla sonuçlanır.

 

 

Kaynakça

İzbırak, R., (1975), Coğrafya Terimleri Sözlüğü, (2. Baskı), Mektupla Öğretim Merkezi Yayınları, Ankara.

Hoşgören, M. Y., (2017), Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü, Çantay Kitabevi, İstnbul.

Erinç, S., (2012), Jeomorfoloji 1, Der Yayınları, İstanbul.

Bilgi Küpü, NTV Yayınları, İstanbul, 2009