Ön Kambriyen Devri
Paylaş
Ön Kambriyen, Kambriyen Öncesi ya da Prekambriyen devir, 4,6 milyar yıl önce dünyanın oluşumundan başlayıp yeryüzünde karmaşık bir düzenle birlikte çok hücreli canlı türlerinin ortaya çıkışına, 542 milyon yıl öncesinde Kambriyen Dönem’in başlangıcına, dek sürer ve dünyanın jeolojik geçmişinin yaklaşık %90’ını kapsar. Ön Kambriyen Devir; Hadean, Arkeen ve Proterozoyik dönemlere ayrılır.
Ön Kambriyen Devri, değişik tortul kayaç katmanlarınca simgelenen jeolojik dönemlerin en erkeni ve en uzunudur. Milyonlarca yıl boyunca oluşumunu sürdürmüş olan bu katmanlar, bitki ve hayvan fosilleri ile birlikte dünyanın geçmişini yansıtan çokça kalıntı içermekte.
Bu devre ilişkin bilgilerimiz oldukça eksiktir ancak bu devirde birçok güçlü kıvrılmalar yaşanmış, çok büyük sıradağlar oluşmuş ve günümüze dek aşınmışlardır. Bu kıvrılmalara Huron Kıvrımları denir. Bu devirde oluşan alanlardaki kayaçlar bugün çoğunlukla başkalaşım(metamorfik) veya püskürük(volkanik) kayaçları biçimindedir ve bugünkü kıtaların çekirdeklerini oluştururlar.
Bu dönemde karalaşan alanlar şöyle sıralanabilir; Baltık Denizi ve çevresini içine alan Fenno-Sarmatya Kalkanı, Asya’da Angara Kalkanı ile Hint Kalkanı ve Arap Yarımadası, Afrika Kalkanı, Avustralya Kalkanı, Güney Amerika’da Brezilya(Amazon) Kalkanı ile Guyana Kalkanı ve Arjantin’in güneyinde Platyan Kalkanı ve son olarak Antarktika Kalkanı.
Yeryüzü, yaşama yuva olmaya başladığında 600 milyondan daha yaşlıydı ve artık katı bir kabuk ile okyanusları vardı. Ayrıca atmosferine de su buharı dolmaya başlamıştı. Birçok bilim insanı bu dönemdeki ilkel denizlerin barındırdıkları mineralce zengin sıcak yanardağ ağızlarının neden olduğu kimyasal tepkimelerle yaşamı doğurmuş olabileceğini düşünüyor.
En erken canlı kalıntıları 3,4 milyar yıllık fosillerin içinde görülen mikroskobik bakteriler. Bu mikroskobik bakterilerin yaptığı fotosentez uzun bir süreç sonunda atmosfere ilk oksijeni salacak ve daha karmaşık yapıdaki çok hücreli canlıların gelişimine uygun ortamı oluşturacaktı.
3 milyar yıla yakın bir süre önce dünyanın atmosferi oksijenden yoksun durumdaydı. Yaklaşık 2,4 milyar yıl önce denizlerdeki siyanobakterilerin yaptığı fotosentez oksijeni açığa çıkardı. Sürekli artan oksijen oranı 2 milyar yıl önce %1’e dek yükseldi. Yaklaşık 800 milyon yıl önce ise atmosferdeki oksijen oranı %21 düzeyine çıktı ve yeryüzünde sonunda daha karmaşık yapıdaki canlılar soluk almaya başladı. Oksijence zengin Ozon Katmanı da yeryüzünü koruyucu bir katman olarak belirdi.
Yabancı Yaşam Türleri
İlk çok hücreli canlı kalıntılarına yaklaşık 600 milyon yıllık fosillerde rastlıyoruz. Edyakaran olarak bilinen bu ilginç canlılar çağdaş çok hücreli canlılara çok da benzemiyorlardı. Denizin dibinde yaşayan bu canlıların belirgin bir ağız, baş veya uzuvları yoktu. Bu fosillerin içinde en ünlüsü yivli bir paspasa benzeyen dikinsonyadır. Gizemli edyakaranların sonunun nasıl geldiği ise şimdilik bilinmiyor ancak ya bir sonraki soyun ataları olarak değiştiler ya da tümüyle yok oldular.
Ön Kambriyen canlılarını üç ana başlık altında toplayabiliyoruz. Bugünkü süngerlerin atası sayılan yumuşak vücutlu canlılar ki bunların herhangi bir organları veya sinir sistemleri yoktu, suyu emerek ve yiyecekler süzerek yaşamlarını sürdürdüler. İlk deniz şakayıkları, mercanlar ve denizanalarını içeren sölenterlerin ise kese benzeri vücutları, basit bir sindirim sistemleri ile ağızları vardı ancak anüsten yoksundular. Mikroskobik silahlarla dolu dokunaçlarıyla avlarını yakalıyorlardı. Ön Kambriyen’deki üçüncü canlı takımı ise sıvı dolu vücutlarıyla derilerinden soluk alan halkalı solucanlardı.
Ön Kambriyen Devri’nin sonunu ise uzunca bir buzul çağı dönemi getirmiştir. Bu buzul çağı, Ön Kambriyen canlılarının toplu yok oluşuna neden olmuş olabilir.
Kaynakça
Sırrı Erinç, Jeomorfoloji 1(İstanbul: Der Yayınları, 2012), 239.
Mehmet Yıldız Hoşgören, Jeomorfoloji’nin Ana Çizgileri 1(İstanbul: Çantay Kitabevi, 2010), 163.
