Yeryüzünde Sıcaklığın Dağılışı
Paylaş
Dünya’daki sıcaklığın kaynağı Güneş’tir ve Güneş erkesi de Güneş ışınları ile Dünya’ya taşınır. Dünya’da sıcaklığın dağılışı, diğer iklim ögelerini de etkileyen ana etkendir. Sıcaklığın Dünya’da dağılışını etkileyen etkenler ise;
1. Dünya’nın şekli, yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen ana etkendir. Öyle ki; Dünya’ya gelen Güneş ışınlarının geliş açısını ve atmosferin kalınlığını etkileyerek sıcaklığın yeryüzüne dağılışını etkiler.
2. Güneş ışınlarının yere düşme açısı, yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen ana etkenlerdendir ve Yeryüzü’ndeki sıcaklığın kaynağı Güneş olduğundan Güneş ışınlarının yere düşme açısı ile sıcaklık doğru orantılıdır. Bu nedene bağlı olarak yeryüzünde sıcaklık; Güneş ışınlarının dik veya dike yakın geldiği Ekvator çevresinden, yıl boyu eğik açılarla geldiği veya hiç gelmediği kutuplara gidildikçe düşer.
3. Güneş ışınlarının, Dünya’nın atmosferinin içerisinde ilerlediği yolun uzunluğu da yeryüzünde sıcaklığı etkileyen etkenlerdir. Güneş ışınları, Dünya’nın atmosferine ulaştıktan sonra atmosferdeki hava moleküllerine çarparak enerji kaybeder ve bu da kaybedilen enerji oranında sıcaklığın düşmesine neden olur. Kaybedilecek enerji, Güneş ışınının atmosferde alacağı yolla doğru orantılıdır ve bu yol Güneş ışınlarının geliş açılarının daralmasıyla birlikte Ekvator’dan kutuplara doğru uzar.
4. Dünya’nın sahip olduğu eksen eğikliği, yıllık hareket süresince Güneş ışınlarının yeryüzüne sürekli değişik açılarla gelmesine ve bu yolla yarım kürelerin aynı zamanlarda birbirlerinden farklı düzeyde ısınmalarına neden olur. Örneğin, 21 Mart‘tan sonra Kuzey Yarım Küre’ye dik açılarla gelen Güneş ışınları, Kuzey Yarım Küre’nin daha çok ısınmasını sağlarken, Güney Yarım Küre’nin ise kış yaşanacak denli soğumasına yol açar.
5. Güneş ışınları, Dünya’nın eksen eğikliğine bağlı olarak 23°27′ Kuzey enleminin kuzeyine ve 23°27′ Güney enleminin güneyine asla dik açıyla gelmediği için söz konusu alanlarda yer şekillerinin Güneş’e dönük yamaçları “bakı” etkisinde kalır ve Güneş görmeyen veya daha az Güneş gören yamaçlara oranla daha çok ısınır. Bu durum da Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde güney, Oğlak Dönencesi’nin güneyinde ise kuzey yamaçların diğer yönlerdeki yamaçlara oranla daha çok ısınmasını sağlar. Dönencelerin arasındaki alanlarda ise tüm yamaçlar birbirine yakın düzeyde Güneş ışığı alabilirler.
6. Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını en çok etkileyen olgulardan biri de nemdir. Nem, bulunduğu bölgede sıcaklığı sabit tutmaya çalışır ve bu nedenle nemli alanların sıcaklığı da çok değişmez. Yeryüzündeki nemin kaynağı ise sulak alanlar olduğu için deniz, okyanus, göl, bataklık ve akarsu kıyıları gibi sulak alanlarda sıcaklık değişimi oldukça az olur ve bu alanlar çevrelerine göre hep daha ılıman kalırlar.
7. Yeryüzünde sıcaklığın dağılışı bilindik bir kurala da bağlıdır; olağan koşullar altında sıcaklık, deniz düzeyinden yükseldikçe her 200 metrede 1°C azalır. Buradan yola çıkılırsa yeryüzündeki yüksek alanların alçak alanlara göre daha soğuk olduğuna ve yükseltinin yeryüzünde sıcaklığı nasıl etkilediğine ulaşılabilinir.
8. Yeryüzünde bulunan karalar ve denizler, yeryüzüne dengeli dağılmamışlardır ve bu da yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkiler. Şöyle ki; Kuzey Yarım Küre’de karalar, Güney Yarım Küre’de kapladıklarından daha geniş alan kaplarlar ve bu durum da Kuzey Yarım Küre’de büyük denizlerden uzak dolayısıyla nemden yoksun geniş alanların bulunmasına yol açar. Nemden yoksunluk ise ölçülmesi oldukça zor olan yükseklikte sıcaklıkların ölçülmesine yol açmıştır. Bu durumdan genel bir kural çıkarılmak istenirse; Kuzey Yarım Küre, Güney Yarım Küre’ye göre daha çok ve daha çabuk ısınıp yine daha çok ve daha çabuk soğumaktadır.
9. Atmosfer’in en alt katmanı troposferde yaşanan ve yatay hava akımları olan rüzgarlar da yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkilerler. Şöyle ki; Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de ise kuzeyden esen rüzgarlar ulaştıkları bölgelerde sıcaklığı artırırlar. Aynı yarım kürelerde ters yönlerden esen rüzgarlar ise sıcaklığı azaltıcı etki yaparlar.
10. Yeryüzündeki sürekli rüzgarların sürükleyip götürdüğü okyanus akıntıları da ulaştıkları bölgelerde sıcaklığı olması gerekenden değişik bir duruma sokabilirler. Kuzey Yarım Küre’de güneyden, Güney Yarım Küre’de ise kuzeyden gelen okyanus akıntıları ulaştıkları bölgelerde sıcaklığı artırırken bu durumun, tıpkı rüzgarlarda olduğu gibi, tam tersi de olur. Bu nedene bağlı olarak aynı enlemde, okyanus kıyısında ve aynı yükseltide yer alan iki yerleşim yerinden, sıcak rüzgar ve okyanus akıntısı alan daha sıcak olacaktır.
Yeryüzünde sıcaklığın yukarıda belirtilen etkenlere bağlı olarak dağılmasının en önemli sonucu ise iklim kuşaklarının oluşmasıdır.
KAYNAKÇA
